Расплата за прамаруджванне: Праблемы з ліквіднасцю банкаўскай сістэмы пагражаюць стаць хранічнымі

Дэфіцыту рублёвых рэсурсаў, які ўзмацніўся ў апошні час у беларускай банкаўскай сістэме, можна было пазбегнуць, калі б у краіне існавалі назапашвальная пенсійная сістэма і развітой рынак каштоўных папер.

Праблема рэфінансавання камерцыйных банкаў, з якой зараз сутыкнуўся Нацыянальны банк, існуе ва ўсіх краінах. У прыватнасці, яшчэ ў мінулым годзе старшыня Банка Расіі Сяргей Ігнацьеў паведаміў, што прагназуе ўзнікненне праблем з рэфінансаванне камерцыйных банкаў Расіі да 2009 годзе, або нават раней, у выпадку, калі сусветныя цэны на нафту рэзка знізяцца.
У цяперашні час у Расіі такой праблемы не існуе, так як у краіну паступаюць вялікія аб'ёмы валютнай выручкі ад экспарту энерганосьбітаў, якую скупляе за рублі Цэнтрабанк, павялічваючы такім чынам аб'ём рублёвай грашовай масы ў звароце. Гэты спосаб стварэння грошай у эканоміцы называецца манетызацыі валюты. Ён добры тым, што не выклікае росту тэмпаў інфляцыі.
Калі паток валюты вычарпаецца, карыстацца ім стане немагчыма. На гэты выпадак ёсць іншыя спосабы павелічэння грашовай масы ў звароце.
Цэнтрабанкі могуць звярнуцца да манетызацыі крэдыту — выдачы крэдытаў камерцыйным банкам пад заклад каштоўных папер (карпаратыўных, іпатэчных і дзяржаўных аблігацый), ўліку вэксаляў прадпрыемстваў, а таксама набыцця дзяржаўных каштоўных папер.
Дадзеныя спосабы ў цяперашні час найбольш распаўсюджаныя ў развітых эканамічных краінах. Яны дазваляюць кіраваць фінансамі без аглядкі на тое, у якім стане знаходзіцца знешняя гандаль краіны. Праўда, існуе рызыка павелічэння інфляцыі, але толькі ў тым выпадку, калі хуткасць росту грашовай масы будзе перавышаць тэмпы развіцця эканомікі.
У Беларусі справы з рэфінансаванне ідуць з рук прэч дрэнна. Нацбанк разлічваў выкарыстоўваць манетызацыю валюты яшчэ некалькі гадоў і не рабіў актыўных крокаў па выкарыстанні іншых магчымасцяў. Вядома, у нас існуе інстытут ламбарднага крэдытавання, але па ім крэдыты прадастаўляюцца толькі на кароткія тэрміны і пад заклад дзяржаўных каштоўных папер. Ні іпатэчных, ні карпаратыўных аблігацый у нашай краіне няма. Нацыянальны банк часам выкупляе аблігацыі Мінфіна, якія той выпускае для фінансавання павелічэння долі дзяржавы ў некаторых камерцыйных банках, але робіць гэта ў даволі абмежаваных аб'ёмах. Асцярожнасць цалкам зразумелая: у нашай краіны ўжо ёсць сумны вопыт канца папярэдняга стагоддзя, калі эмісія грошай прывяла да рэзкага росту інфляцыі.

Манетызацыя валюты немагчымая
Аднак рэальнасць не супала з прагнозамі. Ужо ў 2006 годзе Беларусь трапіла ў тую сітуацыю, якая ў Расіі прагназуецца ў 2009 годзе: сальда знешняга гандлю стала адмоўным, з прычыны чаго манетызацыя валюты, атрыманай ад знешняга гандлю, стала немагчымай.
Але Нацыянальны банк вырашыў, што праблема можа быць вырашана з дапамогай замены валюты, атрыманай ад экспарту прадукцыі, на валюту, заимствуемую банкамі за мяжой. Для таго каб зрабіць беларускія рублі прывабней, ён паступова падымаў стаўкі па прадастаўляюцца камерцыйным банкам рэсурсаў.
Банкі сапраўды павялічылі аб'ёмы замежных запазычанняў, што прывяло да павелічэння долі нерэзідэнтаў у іх пасіваў. Гэтага аказалася дастаткова, каб велічыня рэзерваў краіны перастала падаць, але не змагло ліквідаваць дэфіцыт рублёвых рэсурсаў. А гэта, у сваю чаргу, прастымуляваць рост ставак на рынку міжбанкаўскіх крэдытаў і павелічэнне попыту банкаў на ламбардных аўкцыёнах.
Сітуацыя абвастрылася ў студзені 2007 года, пасля таго як насельніцтва, асцерагаючыся дэвальвацыі беларускага рубля ў сувязі з ростам коштаў на нафту і газ, канфіскавала частку ўкладаў з банкаўскай сістэмы, а банкі і прадпрыемствы пастараліся перавесці свае рэсурсы з айчыннай у замежную валюту. У выніку вырас попыт і на апошнюю.
Нацыянальны банк мог бы кампенсаваць недахоп ліквіднасці з дапамогай крэдытавання банкаў пад заклад папер, але рабіць гэтага не стаў і нават павысіў стаўкі па ламбардных крэдытах і стаўку рэфінансавання. Такія дзеянні тлумачацца двума прычынамі.
Па-першае, Нацыянальны банк, падобна, не лічыць, што сітуацыя з'яўляецца крытычнай, так як абвастрэнне дэфіцыту рэсурсаў у студзені шмат у чым выклікана дзеяннямі прадпрыемстваў і банкаў, якія самі пазбавіліся ад рублёў, разлічваючы зарабіць на магчымай дэвальвацыі беларускай валюты. Наколькі дадзеная прычына з'яўляецца істотнай, пакуль сказаць складана, так як невядомыя дадзеныя аб стане балансаў банкаў.
Па-другое, Нацбанк спадзяецца вярнуць сродкі насельніцтва ў банкі, што проста неабходна зрабіць не толькі дзеля павелічэння грашовай масы ў звароце, але і для прадухілення скачка цэн і зніжэння ціску на курс беларускага рубля. Калі людзі не панясуць грошы ў банкі, то пачнуць больш купляць тавараў і валюты, а гэта прывядзе да росту імпарту і страты золатавалютных рэзерваў краіны.
Уласна, з-за неабходнасці нейтралізаваць сродкі насельніцтва Нацбанк не можа ў поўнай меры скарыстацца наяўнымі сродкамі насычэння эканомікі грашыма.

Манетызацыя крэдыту рызыкоўнае
У такое становішча фінансавая сістэма краіны трапіла з прычыны адсутнасці традыцыйнага стабілізуе механізму — доўгатэрміновых пенсійных і страхавых зберажэнняў насельніцтва. У адрозненне ад банкаўскіх дэпазітаў, сродкі, якія фізічныя асобы захоўваюць у страхавых і пенсійных фондах, не могуць адбірацца па жаданні іх уладальнікаў, таму эканоміцы не пагражае страта ўсіх рэсурсаў фізічных асоб у выпадку адтоку ўкладаў.
Напрыклад, у Германіі зберажэнні насельніцтва ў сярэдзіне мінулага года дасягнулі 4,2 трлн. EUR, але з іх толькі 1, 9 трлн. EUR даводзілася на наяўныя грошы, дэпазіты і каштоўныя паперы з гарантаванымі стаўкамі. 1,1 трлн. EUR знаходзілася ў пенсійных фондах, 0,3 трлн. EUR — у акцыях. Калі нават жыхары Германіі пачнуць забіраць уклады з банкаў, то зберажэнні ў пенсійных фондах будуць працягваць расці. Акрамя таго, канфіскаваныя сродкі могуць быць накіраваны на набыццё каштоўных папер, не аказваючы ціску на таварны і валютны рынкі.
У Беларусі сітуацыя зусім іншая. Фактычна ўсе зберажэнні насельніцтва, не лічачы наяўных грошай, знаходзяцца на банкаўскіх рахунках. Укладваць грошы ў Беларусі, акрамя як у тавары і валюту, няма куды. Тое ёсць “падушкі бяспекі ў выглядзе пенсійных фондаў і каштоўных папер проста няма. Таму, калі паўсталі праблемы з пастаўкай энерганосьбітаў і насельніцтва пачало забіраць уклады з банкаў, з'явілася пагроза стабільнасці фінансавай сістэмы краіны. Праблема даволі сур'ёзная: у снежні велічыня тэрміновых дэпазітаў насельніцтва знізілася, хоць сума пераводных дэпазітаў, да якіх адносяцца тэрміновыя ўклады і сродкі на рахунках, у першую чаргу картачных, ўзрасла. Але гэта слабое суцяшэнне, так як сродкі, якія знаходзяцца на рахунках, могуць быць хутка і лёгка канфіскаваныя з банкаў.
Такім чынам, прамаруджванне з фарміраваннем пенсійных зберажэнняў і рынку карпаратыўных і іпатэчных каштоўных папер пазбавіла Нацбанк магчымасці гнутка рэгуляваць ліквіднасць банкаўскай сістэмы ў выпадку ўзнікнення форс-мажорных абставінаў.
Цяпер выхадам з сітуацыі з'яўляецца альбо павелічэнне знешняга доўгу, альбо продаж дзяржаўнай уласнасці, альбо замарожванне або зніжэнне даходаў насельніцтва з дапамогай адмовы ад росту заробкаў або дэвальвацыі беларускага рубля.
Урад і Нацбанк пакуль разлічваюць на знешнія запазычанні і прыток капіталу. Міністр фінансаў Беларусі Мікалай Корбут на мінулым тыдні заявіў, што для кампенсацыі росту коштаў на энерганосьбіты плануецца прыцягнуць каля 1 млрд USD крэдытных рэсурсаў з-за мяжы, прычым у выглядзе сіндыкаваных крэдытаў і даходаў ад размяшчэння аблігацый за мяжой.
Гэтых сродкаў, па-відаць, хопіць на аплату энерганосьбітаў, але ці будзе іх дастаткова для насычэння эканомікі грашыма — пытанне. Праблема ліквіднасці банкаўскай сістэмы пагражае стаць хранічнай.
Нацыянальнаму банку рана ці позна, верагодна, давядзецца змірыцца з адсутнасцю магчымасці павялічыць памер грашовай масы ў звароце з дапамогай манетызацыі валюты і перайсці да манетызацыі крэдыту. Вядома, дадзены спосаб павелічэння грашовай масы багаты непрыемнымі наступствамі ў выглядзе росту інфляцыі. Але іншых варыянтаў няма.
Пакуль жа праблема дэфіцыту рэсурсаў захоўваецца і банкам прыходзіцца вырашаць яе індывідуальна. Пры гэтым рост кошту беларускіх рублёў некалькі парадаксальным чынам прывёў да павелічэння цаны набыцця валюты на пазабіржавым рынку. Справа ў тым, што ў бягучым годзе змяніўся парадак правядзення таргоў на Беларускай валютна-фондавай біржы, і цяпер для набыцця валюты банкам прыходзіцца загадзя (за дзень) рэзерваваць беларускія рублі. А так як яны падаражэлі, то павялічыліся і выдаткі на куплю валюты.

Уладзімір Тарасаў