Як паказвае сусветны вопыт, няма валюты, курс якой па адносінах да іншых валют заўсёды заставаўся б пастаянным або мяняўся б толькі ў адным кірунку — за перыядамі росту курсу ідуць перыяды спаду, і наадварот. Наўрад ці будзе выключэннем і беларускі рубель, які на працягу ўжо прыкладна 6 гадоў умацоўваецца па стаўленні да даляра ЗША (у рэальным выражэнні, гэта значыць з улікам інфляцыі). Калі-небудзь гэты працэс абавязкова скончыцца, пытанне толькі ў тым, калі.
Можна сказаць, што збольшага паслабленне беларускай валюты ўжо адбываецца. Так, па адносінах да даляра рубель у мінулым годзе падаражэў у рэальным выражэнні прыкладна на 4,4%, але затое па адносінах да расійскага рубля патаннеў на 10,5%. У цэлым за апошнія 2 года рэальны эфектыўны (па адносінах да кошыку валют) курс беларускага рубля мяняўся ў даволі нязначных межах, то ёсць сітуацыя для знешняга гандлю ў сярэднім была практычна нязменнай.
Эканоміка не паспявае за ростам даходаў
Адным з агульнапрынятых спосабаў вызначэння неабходнасці дэвальвацыі нацыянальнай валюты служыць стан знешняга гандлю. Так, напрыклад, ЗША маюць дэфіцыт знешняга гандлю з шэрагам азіяцкіх краін, і гэта дае падставу сцвярджаць, што долар пераацэнены па адносінах да іх валют. Таму ўсе чакаюць паслаблення даляра ў адносінах да кітайскага юаня і японскай ене.
Што тычыцца стану знешнегандлёвага балансу Беларусі, то можна адзначыць, што беларускі рубель таксама пераацэнены па адносінах да валют іншых краін. Адмоўнае сальда знешняга гандлю таварамі па выніках 2006 года чакаецца мінус 2 млрд USD, што перасягне вынік 2005 года прыкладна на 1 млрд USD.
Яшчэ адно негатыўнае з'ява — гэта рост аб'ёмаў куплі валюты насельніцтвам. У 2006 годзе насельніцтва Беларусі набыло ў банкаў наяўнай валюты на 907,5 млн USD — на 64,3% больш, чым у 2005 годзе.
Кампенсаваць ўзрослыя выдаткі валюты на аплату імпарту і продаж насельніцтву ўдалося за кошт даходаў ад знешняга гандлю паслугамі, сальда якой дасягнула плюс 647,6 млн USD за 11 месяцаў 2006 года, а таксама знешніх запазычанняў (адмоўнае сальда актываў камерцыйных банкаў вырасла з мінус 150,2 млн USD на пачатак 2006 года да 981,5 млн USD да канца года).
Адзначаныя тэндэнцыі можна трактаваць як следства пераацэненай беларускага рубля, але можна лічыць і вынікам неапраўдана высокага росту даходаў насельніцтва. У гэтым нескладана пераканацца, зірнуўшы на статыстычныя дадзеныя.
Намінальная налічаная сярэднямесячная заработная плата ў 2006 годзе павялічылася да ўзроўню 2005 года на 25,8%. Грашовыя даходы насельніцтва за 11 месяцаў мінулага года таксама выраслі на 25,8%, дасягнуўшы 42,3 трлн. BYR. Інфляцыя кампенсавала каля 7% росту. Пры гэтым вытворчасць спажывецкіх тавараў у 2006 годзе павялічылася на 10,5% — да 16,6 трлн. BYR, аб'ём платных паслуг насельніцтву (за 11 месяцаў) — на 11,3%, а жылля ўведзена ў эксплуатацыю на 9,3% больш, чым у 2005 годзе. Такім чынам, эканоміка краіны відавочна не паспявала за ростам даходаў насельніцтва.
Частка залішніх сродкаў — каля 2 млрд BYR — асела на дэпазітах камерцыйных банкаў, але практычна ўся сума была вернутая насельніцтву ў выглядзе крэдытаў. У выніку некалькі мільярдаў не забяспечаных таварамі і паслугамі рублёў рынуліся на валютны і таварны рынкі.
Але росту тэмпаў інфляцыі не адбылося, так як ўзрослы попыт задавальняўся за кошт павелічэння імпарту. Значны рост цэн назіраўся па таварах, якія ў Беларусь не імпартуюцца. У прыватнасці, кошт кватэр у Мінску на другасным рынку ўзрасла на 22,5%. Будаўнічы комплекс апынуўся няздольны задаволіць які расце попыт на жыллё.
Такім чынам, можна лічыць, што негатыўныя тэндэнцыі знешняга гандлю і аперацый на валютным рынку з насельніцтвам шмат у чым выкліканыя не завышаным курсам беларускага рубля, а празмерным ростам даходаў насельніцтва. Таму і палепшыць стан беларускай эканомікі можна некалькімі спосабамі — дэвальвацыяй рубля, прамым абмежаваннем росту даходаў насельніцтва або павелічэннем выручкі ад экспарту тэмпамі, апераджальнымі рост выдаткаў на імпарт.
Выбар прыйдзецца зрабіць у бягучым годзе
Урад бачыць выхад з якое склалася становішча ў стварэнні імпартазамяшчальных і экспартна-арыентаваных вытворчасцяў пры захаванні высокіх тэмпаў росту даходаў насельніцтва. Гэта дапаможа, але толькі ў тым выпадку, калі грошы, якія прыйдзецца пазычаць за мяжой, будуць укладзены эфектыўна.
Калі гэтага не атрымаецца зрабіць, то прадпрыемствы не змогуць вярнуць крэдыты банкам і стануць банкрутамі, адбудзецца падзенне аб'ёмаў вытворчасці і даходаў насельніцтва, а дэвальвацыя беларускага рубля стане непазбежнай.
У іншых краінах нешта падобнае здаралася неаднаразова. Напрыклад, Кітай, эканоміка якога, падобна, зараз абраная урадам Беларусі ў якасці ўзору для пераймання, перажыў тры перыяду запаволення тэмпаў росту, перад надыходам якіх ён трапляў у сітуацыю перагрэву, калі развіццё эканомікі адставала ад попыту з боку насельніцтва і прадпрыемстваў. Таму цяпер Кітай прымае меры па зніжэнні тэмпаў росту і памяншэння аб'ёмаў інвестыцый у асобныя сферы дзейнасці, баючыся ўзнікнення новага крызісу перавытворчасці.
Але чужы вопыт, як вядома, нікога нічому не вучыць, таму ўрад Беларусі змагацца з прычынамі, якія прывялі да росту попыту на валюту і да павелічэння імпарту, пакуль не збіраецца. Нават павышэнне коштаў на энерганосьбіты не змяніла сітуацыю. Пакуль урад мае намер захаваць намечаныя тэмпы росту даходаў насельніцтва, якія і так былі завышаныя ў параўнанні з тэмпамі развіцця эканомікі.
Гэта вельмі рызыкоўны варыянт дзеянняў, так як ён мяркуе захаванне прычын некаторай перегретость эканомікі Беларусі пры значным росце валютных выдаткаў краіны. Такім чынам, павялічыцца і неабходнасць ў знешніх запазычаннях, без якіх не ўдасца аплаціць імпарт і закупкі валюты насельніцтвам.
Калі інвестыцыйныя праекты будуць абраныя ўдала, то рост экспарту забяспечыць аплату як расце імпарту, так і закупак валюты насельніцтвам і вяртанне валютных крэдытаў.
Але калі праекты не змогуць забяспечыць патрабаваную рэнтабельнасць, то страты валюты будуць ўзрастаць, і ў адзін цудоўны дзень замежныя фінансавыя структуры спыняць прадастаўляць беларускім банкам крэдыты, валютныя рэзервы Нацыянальнага банка рэзка знізяцца, і яму прыйдзецца пайсці на дэвальвацыю беларускага рубля, што пагражае крахам усёй беларускай фінансавай сістэмы.
На праверку эфектыўнасці праектаў, якія цяпер рэалізуюцца ў Беларусі, шмат часу не прадастаўлена. У 2006 годзе банкам прыйшлося пазычаць за мяжой каля 830 млн. USD, а ў 2007 годзе пры захаванні плануемых тэмпаў росту даходаў насельніцтва і росту коштаў на энерганосьбіты трэба будзе пазычаць у 2-3 разы больш. Але замежныя фінансавыя структуры наўрад ці адважацца павялічваць у такой ступені аб'ёмы фінансавання беларускай эканомікі. Можна, вядома, прадаць частку дзяржаўнай уласнасці або рэзка павялічыць дзяржаўны доўг краіны, але ўрад на гэта наўрад ці пойдзе.
У гэтых умовах забяспечыць запланаваны рост эканомікі і даходаў насельніцтва без страты золатавалютных рэзерваў краіны можа толькі цуд, напрыклад рэзкае падзенне кошту нафты і газу на сусветным рынку.
Але на гэта наўрад ці варта разлічваць. Такім чынам, выбіраць паміж зніжэннем тэмпаў росту або замарожваннем даходаў насельніцтва і дэвальвацыяй беларускага рубля, па-відаць, прыйдзецца ўжо ў бягучым годзе.
Больш пераважным, здаецца, першы варыянт, у якім стабільнасць валюты была б захавана. Тэмпы эканамічнага развіцця Беларусі ў гэтым выпадку ўпадуць, але без фінансавых узрушэнняў. Калі ж аслабіць беларускі рубель, то даходы насельніцтва ў валютным эквіваленце таксама знізяцца, але пры гэтым можа пацярпець банкаўская сістэма, якая пазбавіцца прытоку сродкаў насельніцтва на дэпазіты.
Уладзімір ТАРАСАЎ
№2 (737) - 15 - 22 студзеня 2007
